ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΣ

Αύγουστος του 2012. "Ισχυρές χιονοπτώσεις πλήττουν τα πεδινά της Νοτιοδυτικής Ευρώπης. Κίνδυνος από χιονοστιβάδες που ξεπερνούν τα 1.000 μέτρα." Αν μετά από δέκα χρόνια ακούσετε ένα παρόμοιο δελτίο καιρού, μην εκπλαγείτε. Ήδη από τώρα παρακολουθούμε έκπληκτοι τα δραματικά καιρικά φαινόμενα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι καταστροφικές πλημμύρες που έπληξαν την Κεντρική Ευρώπη το φετινό καλοκαίρι και οι συνεχείς καλοκαιρινές βροχές που ταλαιπώρησαν την Ελλάδα. Να περιμένουμε άραγε και χειρότερα, όπως μια αιφνίδια πτώση της μέσης θερμοκρασίας η οποία θα μας υποχρέωνε να εγκαταλείψουμε τα αυτοκίνητά μας και να ψάχνουμε για έλκηθρα;

Το βέβαιο είναι ότι στο τελευταίο διεθνές επιστημονικό συνέδριο αφιερωμένο στον ωκεανό, που πραγματοποιήθηκε την περασμένη άνοιξη στη Χονολουλού, οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Ίσως στο άμεσο μέλλον ένα νέο κύμα παγετώνων πλήξει ξαφνικά και για μεγάλο χρονικό διάστημα τη Βόρεια Ευρώπη. Αιτία μια σειρά από πολύπλοκα φαινόμενα, με πρωταγωνιστή τον Ατλαντικό Ωκεανό.

Κρίσιμες μεταβολές

Συνθέτοντας έρευνες από διαφορετικά πεδία και παρατηρήσεις που καλύπτουν τα τελευταία 200 χρόνια, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι ο ωκεανός αλλάζει σιγά σιγά. Οι συνέπειες αυτών των αλλαγών θα γίνουν αισθητές σ' ολόκληρο τον πλανήτη και δε θα έχουν επιπτώσεις μόνο στο κλίμα αλλά και στις πολιτικοοικονομικές εξελίξεις - λιμός θα εξαπλωθεί στην Ευρώπη και οι πόλεμοι για την εξασφάλιση της τροφής θα είναι αναπόφευκτοι.

Ο Ατλαντικός δεν είναι απλά η απέραντη έκταση νερού που βλέπουμε στις αεροφωτογραφίες. "Στην πραγματικότητα αποτελεί μια τεράστια θερμάστρα που επηρεάζει το κλίμα όλης της Βορειοδυτικής Ευρώπης", εξηγεί ο μετεωρολόγος Νίκος Μαζαράκης. "Για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί πρέπει να μελετήσουμε τα θαλάσσια ρεύματά του, την πορεία τους, τη θερμοκρασία και την αλατότητα του νερού, αλλά και τις ατμοσφαιρικές διαταραχές και τη συμπεριφορά των ανέμων. Απ' όλα τα κομμάτια αυτού του πολύπλοκου παζλ, το πιο σημαντικό αποκαλείται ΝΑΟ (North Atlantic Oscillation), Διακύμανση του Βόρειου Ατλαντικού. Πρόκειται για τη βορειοδυτική "αδερφούλα" του Ελ Νίνιο, το σύνολο των μετεωρολογικών φαινομένων που ταλανίζει τις ακτές του Νότιου Ειρηνικού.

Κόλλησε η βελόνα

Η ΝΑΟ εντοπίζεται γεωγραφικά μεταξύ των βορειοαμερικανικών και ευρωπαϊκών ακτών και η αναγνώρισή της δεν είναι εύκολη υπόθεση. "Στην πράξη εμφανίζεται ως διαφορά ατμοσφαιρικής πίεσης μεταξύ της Ισλανδίας και των Αζόρων", εξηγεί ο Αλέξανδρος Λασκαράτος, επίκουρος καθηγητής φυσικής ωκεανογραφίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών.

Και συνεχίζει: "Όποτε οι πιέσεις στην Ισλανδία είναι υψηλές και στις Αζόρες χαμηλές, ο δείκτης ΝΑΟ είναι αρνητικός. Όταν συμβαίνει το αντίθετο, είναι θετικός. Το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου δεν έχει και τόση σημασία να ξέρουμε προς τα πού κλείνει˙ το χειμώνα ο αρνητικός δείκτης φέρνει κρύο στη Σιβηρία και βροχές με ζέστη στο Νότο, ενώ ο θετικός δείκτης αντιστοιχεί στον καλοκαιρινό καιρό, με τις συχνές καταιγίδες στη Βόρεια Ευρώπη και τον ξηρό και δροσερό καιρό στο Νότο".

Υπό κανονικές συνθήκες αυτές οι δύο φάσεις πρέπει να εναλλάσσονται, "όμως τα τελευταία είκοσι χρόνια η ΝΑΟ είναι σχεδόν πάντα θετική", συνεχίζει ο καθηγητής. Πράγματι, αν παρατηρήσουμε το διάγραμμα συμπεριφοράς της ΝΑΟ κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, θα δούμε ότι έχει "κολλήσει" στο θετικό. Μια ομάδα Αμερικανών ερευνητών, στην οποία συνεργάζονται επιστήμονες από το ΜΙΤ της Βοστόνης, το Κέντρο Έρευνας της Ατμόσφαιρας και το Ινστιτούτο Γουντς Χόουλ, ανακάλυψε ότι η συμπεριφορά της ΝΑΟ εξαρτάται κι από άλλους δύο καθοριστικούς παράγοντες: τη Διακύμανση του Τροπικού Ατλαντικού, η οποία αφορά στην επιφανειακή θερμοκρασία του νερού και στην κατεύθυνση των ανέμων, και τη Θερμοαλατική Μεσημβρινή Κυκλοφορία, γνωστή διεθνώς ως ΜΟC (Meridional Overturning Cell).

Ίδιο γεωγραφικό πλάτος, αλλά...

Η MOC επηρεάζει ιδιαίτερα το κλίμα της Βορειοδυτικής Ευρώπης. Είναι η αιτία που η γαλλική Μπρεστ έχει καλύτερο κλίμα από το Σεντ Τζόουνς στη Νέα Γη του Καναδά, παρόλο που βρίσκεται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος μ' αυτό στην απέναντι πλευρά του ωκεανού.

Για την ακρίβεια, ενώ στο Σεντ Τζόουνς το θερμόμετρο μπορεί να φτάσει τους -40 βαθμούς Κελσίου, στην Μπρεστ σπάνια πέφτει κάτω από το 0. Ο λόγος είναι απλός. Το κλίμα της Μπρεστ επηρεάζεται από το θερμό ρεύμα του Κόλπου. Οι ωκεανοί, η ατμόσφαιρα και οι παγετώνες συνδέονται στενά μεταξύ τους. Σε σχέση με την ξηρά, οι ωκεανοί απορροφούν διπλάσια ηλιακή ακτινοβολία.

Ο ρόλος τους όμως δεν περιορίζεται απλά στη συσσώρευση θερμότητας. Η ΜΟC (Θερμοαλατική Μεσημβρινή Κυκλοφορία), που είναι ένα πραγματικό σύστημα υποθαλάσσιων ποταμών, μεταφέρει θερμότητα από το ένα άκρο του πλανήτη στο άλλο, με κατεύθυνση από τους τροπικούς προς τους πόλους.

Σύστημα ανακύκλησης

Μόνο στο Βόρειο Ατλαντικό, τα ρεύματα ανταλλάσσουν με την ατμόσφαιρα ένα ποσό θερμότητας ίσο μ' εκείνο που παράγουν ένα εκατομμύριο σταθμοί παραγωγής ενέργειας μεσαίων διαστάσεων.

Πώς γίνεται αυτό; Χάρη σ' ένα σοφό σύστημα ανακύκλησης. Τα ρεύματα που διατρέχουν το Βόρειο Ατλαντικό ξεκινούν από τους τροπικούς -απ' όπου αντλούν θερμότητα- και ταξιδεύουν σε μικρό βάθος προς Βορρά. Όταν πλησιάζουν προς την Ισλανδία ψυχραίνονται από τους αρκτικούς ανέμους και αποδίδουν στο περιβάλλον τη θερμότητά τους. Κατ' αυτό τον τρόπο επηρεάζουν ευνοϊκά το κλίμα της Βορειοδυτικής Ευρώπης.

Παράλληλα ενώνονται με νερά υψηλής αλατότητας κι έτσι γίνονται πιο πυκνά. Ψυχρότερα και βαρύτερα λοιπόν, βυθίζονται κατά δύο χιλιόμετρα κι αλλάζουν κατεύθυνση επιστρέφοντας πάλι προς Νότο. Νέα ποσότητα νερού παίρνει τη θέση τους, εξασφαλίζοντας αέναη ανακύκληση.

Υπαρκτός κίνδυνος

"Σήμερα παρατηρείται ένα ανησυχητικό φαινόμενο", τονίζει η ερευνήτρια Ρουθ Κάρι, του τμήματος φυσικής ωκεανογραφίας στο Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο Γουντς Χόουλ. Οι αρκτικοί πάγοι λιώνουν και γλυκό νερό εισέρχεται στη Θάλασσα του Λαμπραντόρ και ολόκληρης της υποτροπικής ζώνης του Ατλαντικού, με σοβαρή πιθανότητα να εμποδίζεται η συνήθης Θερμοαλατική Μεσημβρινή Κυκλοφορία.

Το παράδοξο είναι ότι ενώ η θερμοκρασία της Γης αυξάνεται χρόνο με το χρόνο, η περιοχή του Βόρειου Ατλαντικού κινδυνεύει να μπει σε μια εποχή παγετώνων, με πτώση της θερμοκρασίας γύρω στους 12° Κελσίου.

"Η αλατότητα του ωκεανού μειώνεται σταδιακά. Οι ρυθμοί είναι πολύ αργοί -ένας κόκκος αλάτι ανά εκατομμύριο-, αλλά και μόνο αυτό αρκεί. Οι ποταμοί εκβάλλουν μια ποσότητα γλυκού νερού σε όλη την έκταση του Βόρειου Ατλαντικού", προσθέτει ο Ρόμπερτ Ντίκσον, από το βρετανικό CEFAS (Κέντρο Επιστημών Περιβάλλοντος, Ιχθυολογίας και Υδατοκαλλιεργειών).

Και οι βροχές, οι οποίες όλο και συχνότερα συνοδεύουν τα ευρωπαϊκά καλοκαίρια, ενισχύουν αυτό το φαινόμενο. Αν το θαλασσινό νερό γίνει υπερβολικά αραιό, δε θα μπορεί να βυθίζεται πλέον, η ανακύκληση θα σταματήσει και η "θερμάστρα" θα πάψει να λειτουργεί.

"Αν με κάποιο τρόπο παρεμποδιστεί η Θερμοαλατική Μεσημβρινή Κυκλοφορία, το Γκολφ Στριμ (Ρεύμα του Κόλπου) δε θα θερμαίνει πια τη Βορειοδυτική Ευρώπη", προειδοποιεί ο κ. Λασκαράτος. "Επιπλέον θα επηρεάσει και το ΝΑΟ, το οποίο με τη σειρά του θα παρεμποδίσει ακόμα περισσότερο τη Θερμοαλατική Μεσημβρινή Κυκλοφορία".

"Ανώμαλοι" παγετώνες

Τι προκαλεί όλη αυτή τη διαταραχή; Κύριος υπεύθυνος θεωρείται το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Δεν είναι τυχαίο ότι το μοναδικό μέρος στον κόσμο που οι παγετώνες αυξάνονται αντί να μειώνονται, όπως συμβαίνει μ' εκείνους των Άλπεων, είναι η Σκανδιναβία. Οι παγετώνες της Νορβηγίας επεκτείνονται σχεδόν κατά εκατό μέτρα το χρόνο.

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου μπορεί λοιπόν να έχει προκαλέσει μια ατμοσφαιρική αστάθεια η οποία κάνει τη ΝΑΟ μονίμως θετική - και η συμπεριφορά της συνδέεται άμεσα με τον τρίτο παράγοντα του συστήματος: τη Διακύμανση του Τροπικού Ατλαντικού. Η τελευταία, που αφορά στην κατεύθυνση και στην ταχύτητα των ανέμων, είχε μέχρι στιγμής πολλές επιπτώσεις στο κλίμα, όπως οι βροχοπτώσεις στη Βορειοανατολική Βραζιλία, στη ζώνη της Σαχάρας και στα παράλια της Γουινέας.

Αυτό που συμβαίνει είναι το εξής: Η ΝΑΟ διεγείρει τη Διακύμανση του Τροπικού Ατλαντικού, η οποία απαντά σ' αυτό, μετά από μερικά χρόνια, προκαλώντας εναλλαγές στην ατμοσφαιρική κυκλοφορία, οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν τη θερμοκρασία στην επιφάνεια της θάλασσας. Τα κλιματολογικά φαινόμενα δεν είναι ποτέ τοπικά. Αντίθετα, εξαρτώνται από γεγονότα που μπορεί να συμβαίνουν στην άλλη άκρη της Γης.

Πλανητικό μπιλιάρδο

Το γραφείο ΜΕΤ του Ρέντινγκ (Αγγλία) είναι ένα από τα σημαντικότερα διεθνή κέντρα μετεωρολογίας. Για το περασμένο καλοκαίρι είχε προβλέψει ισχυρές βροχοπτώσεις, και επαληθεύτηκε με δραματικό τρόπο. Ο Έλβας, ο Μολδάβας και ο Δούναβης μετέτρεψαν σε λίμνες πολλές ευρωπαϊκές πόλεις. Όμως οι ειδικοί του ΜΕΤ αναζήτησαν τα αίτια των βροχοπτώσεων πολύ πιο μακριά: στον Ειρηνικό Ωκεανό.

Ανακάλυψαν λοιπόν ότι οι πλημμύρες που είχαν πλήξει την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Βόρεια Ιταλία κατά το 2000 συνδέονταν με γεγονότα που συνέβησαν σ' αυτό το μακρινό ωκεανό. Πράγματι, η θερμοκρασία του Ειρηνικού ανεβαίνει με γοργούς ρυθμούς. Κι όταν σε μια κλιματολογική μηχανή όπως ο ωκεανός η ενέργεια αυξάνεται -υπό τη μορφή θερμότητας-, αυξάνουν οι ανωμαλίες και η κλιματολογική αστάθεια.

Οι κύριοι άνεμοι, που μεταφέρουν θερμότητα και υγρασία από την Ανατολή προς τη Δύση κατά μήκος του Ισημερινού, αλλάζουν κατεύθυνση˙ δε διασχίζουν τον τεράστιο όγκο της ασιατικής ηπείρου μέχρι να φτάσουν στον Ατλαντικό, αλλά επιστρέφουν, διασκελίζουν την Αμερική και ξαναδίνουν πίσω όλη τους την ενέργεια πλημμυρίζοντας την Ευρώπη.

Τελικά, ανεξάρτητα από το ποιο σενάριο θα επικρατήσει, όλοι οι επιστήμονες συμφωνούν στο ότι το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα επηρεάσει σοβαρά τις κλιματολογικές συνθήκες του πλανήτη μας. Προειδοποιούν μάλιστα ότι αν οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα δε μειωθούν δραστικά, οι συνέπειες θα είναι απρόβλεπτες και ανυπολόγιστες.

Κινδυνεύει η Ελλάδα;

Όσο για το κλιματολογικό μέλλον της χώρας μας, ακούγονται πολλά σενάρια. Τελικά κινδυνεύει η Ελλάδα από το φαινόμενο του Ατλαντικού; "Τα υπάρχοντα μοντέλα δεν μπορούν να κάνουν ακριβείς προβλέψεις εφόσον οι αλληλεπιδράσεις των διαφόρων παραγόντων ακολουθούν συχνά χαοτική συμπεριφορά", επισημαίνει ο κ. Λασκαράτος.

Και καταλήγει: "Η Ελλάδα βρίσκεται στα όρια του ΝΑΟ. Επιπλέον δε γνωρίζουμε αν η διατάραξη του Ρεύματος του Κόλπου, που θα προκαλέσει μια μικρή εποχή παγετώνων σε χώρες όπως η Αγγλία και η Νορβηγία, θα επηρεάσει με τον ίδιο τρόπο την Ελλάδα. Ίσως οι επιδράσεις εδώ να είναι τελείως διαφορετικές".

Το μόνο σίγουρο είναι ότι αν συνεχιστεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου, μεγάλες περιοχές της Ελλάδας κινδυνεύουν να μετατραπούν σε ερήμους. "Η Κρήτη, η Νότια Πελοπόννησος και μεγάλο μέρος του Νότιου Αιγαίου κινδυνεύουν από ξηρασία και ερημοποίηση", προειδοποιεί ο μετεωρολόγος κ. Μαζαράκης. "Και η διαδικασία αυτή έχει ήδη αρχίσει...".