Ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος υποστηρίζει ότι δεν πρέπει, γιατί "όσο ζει ένας άνθρωπος, ο θάνατος δεν υπάρχει και όταν υπάρχει ο θάνατος, ο άνθρωπος αυτός δε ζει πια".
Συνεπώς, γιατί να τον φοβόμαστε αφού ποτέ δε θα έχουμε την εμπειρία του; Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που μας γεννά φόβο δεν είναι το τι συμβαίνει μετά το θάνατο, αλλά το βασανιστικό "πέρασμα" από τη ζωή στην ανυπαρξία. Γι' αυτό το θέμα υπάρχουν καλές ειδήσεις. Σήμερα πια οι περισσότερες περιπτώσεις θανάτου είναι πολύ λιγότερο επώδυνες απ' όσο φανταζόμαστε, αφού η ιατρική είναι σε θέση να περιορίσει ή και να εξαλείψει τον πόνο. Στην Ελλάδα ελάχιστοι γιατροί γνωρίζουν ή μπορούν να το κάνουν και, ακόμα χειρότερα, όταν το κάνουν κανείς δε μιλά. Ενώ έχουμε τόσο πολύ εθιστεί και εξοικειωθεί με το βίαιο, θεαματικό και συχνά "στημένο" θάνατο των τηλεοπτικών ειδήσεων, του κινηματογράφου και των βιντεοπαιχνιδιών, ο αληθινός θάνατος αποτελεί παραδόξως ταμπού. Γιατί άραγε; Ίσως επειδή αγνοούμε πώς είναι στην πραγματικότητα. Όλο και πιο σπάνια μας επιτρέπεται πλέον να τον βλέπουμε στα σπίτια μας, κι αυτή μας η άγνοια έχει ως αποτέλεσμα να γιγαντώνει τους φόβους μας. Ίσως γι' αυτό θα ήταν χρήσιμο να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται˙ τι ακριβώς συμβαίνει και ποια είναι η "ιδανική" μορφή θανάτου όταν τίποτα δεν μπορεί να μας κρατήσει στη ζωή.
Ποιος φοβάται την αιώνια ανάπαυση
Βρίσκεται πίσω από τη γέννηση της τέχνης και της ιστορίας. Στη φύση συμβάλλει στην πρόοδο. Όμως, για το σύγχρονο άνθρωπο είναι ταμπού.
Θα ήταν υπέροχο αν μπορούσαμε ν' αγνοήσουμε το θάνατο. Είναι όμως αδύνατο, αφού τον συναντάμε παντού γύρω μας. Είναι στενά συνδεδεμένος με τη ζωή της φύσης και του ανθρώπου. Αποτελεί το μέτρο για την αξιολόγηση της καταλληλότητας και της αποτελεσματικότητας κάθε μορφής ζωής. Ήταν και είναι πηγή έμπνευσης και δημιουργίας για την τέχνη, τη μουσική και την ποίηση. Στις μέρες μας υπάρχει ένας βίαιος και κραυγαλέος τρόπος για την αναπαράσταση του θανάτου, ο οποίος, ενώ ελάχιστα σχετίζεται με τον αληθινό, καθημερινό θάνατο, έχει καταφέρει να εισβάλει στη διαφήμιση, ν' αυξήσει τις πωλήσεις των εφημερίδων, να γεμίσει τις οθόνες των κινηματογράφων και της τηλεόρασης
Μηνύματα από το παρελθόν
Ο Σύνδεσμος Θανατολογικών Μελετών του Greenfinld, στη Μασαχουσέτη, υποστηρίζει ότι όσα γνωρίζουμε για το παρελθόν βασίζονται σε επιγραφές και κείμενα που ανακαλύψαμε σε τόπους ταφής. Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο ότι ένας τάφος είναι η μαρτυρία της απαρχής της ανθρώπινης ιστορίας. Βρίσκεται στο σπήλαιο του Σανιντάρ, στο Ιράν˙ ο άνθρωπος του Νεάντερταλ είναι θαμμένος πάνω σε ένα στρώμα από κλαδιά και σε στάση εμβρύου, ενώ οι συγγενείς του τον είχαν καλύψει με λουλούδια. Είναι το πρώτο δείγμα μιας τυπικά ανθρώπινης τελετής που όμοιά της δεν υπάρχει ούτε στα πιο εξελιγμένα πρωτεύοντα. Την ιστορία που έπεται μας τη διηγούνται οι τάφοι. Πράγματι, τι θα γνωρίζαμε για τους Αιγυπτίους αν δεν υπήρχαν οι πυραμίδες και η Κοιλάδα των Βασιλέων; Το ίδιο ισχύει για τους Μυκηναίους, τους Ετρούσκους και τους Κινέζους αυτοκράτορες. Η πίστη στη μεταθανάτια ζωή οδηγούσε αυτούς τους αρχαίους πολιτισμούς να ενταφιάζουν όχι μόνο το νεκρό αλλά και τροφές, πιάτα, άρματα μάχης και τα αγαπημένα του αντικείμενα. Όλα αυτά τα ευρήματα μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για το επίπεδο ζωής προηγούμενων πολιτισμών.
Δημιουργική αγωνία
Η πίστη σε μια επέκεινα ζωή δε θα υπήρχε χωρίς το θάνατο. Όπως υποστηρίζουν αρκετοί μελετητές, οι θρησκείες γεννήθηκαν απ' αυτόν ακριβώς το φόβο του θανάτου. Εξάλλου, σ' αυτό το βαθύτατα ριζωμένο φόβο οφείλουμε μεγάλο μέρος της τέχνης. Αυτή η αγωνία οδηγούσε το χέρι του Μιχαήλ Αγγέλου καθώς ζωγράφιζε την "Εσχάτη κρίση", του Μότσαρτ και του Βέρντι ενώ συνέθεταν το Ρέκβιεμ ή του Δάντη όταν έγραφε τη Θεία Κωμωδία. Χωρίς τον πόνο του αποχωρισμού από τη ζωή δε θα υπήρχαν και μια σειρά από τα επιβλητικότερα μνημεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Για παράδειγμα, το Ταζ Μαχάλ της Άγρας, στην Ινδία, που κατασκευάστηκε το 17ο αιώνα από το μουσουλμάνο αυτοκράτορα Σάχη Τζαχάν εις μνήμην της γυναίκας του Μουμτάζ Μαχάλ. Ο θάνατος αποτελεί επίσης δείκτη της ποιότητας ζωής των διαφόρων κοινωνιών. Όταν ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοινώνει ότι, συγκρίνοντας όμοια μεταξύ τους στατιστικά δείγματα, κατέληξε στο ότι πεθαίνουν καθημερινά έξι γυναίκες στη Νορβηγία και 1.800 στη Σιέρα Λεόνε, είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι οι υγειονομικές συνθήκες στη Νορβηγία είναι κατά πολύ ανώτερες.
Φιλική συμπαράσταση
Η ιδέα μας για το θάνατο δεν ήταν πάντα η ίδια. Από εποχή σε εποχή αλλάζει. Αυτό αποδεικνύουν οι μελέτες του γνωστού ιστορικού Φιλίπ Αριές, συγγραφέα ενός εμβριθούς βιβλίου για τη στάση του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο, από το Μεσαίωνα ως τις μέρες μας. Σύμφωνα με τον Αριές, κατά τον όψιμο Μεσαίωνα ο θάνατος ήταν ένα συμβάν που δεν προκαλούσε φόβο, αλλά αντίθετα ήταν ένα οικείο και δημόσιο γεγονός. Ο μελλοθάνατος δεν πρόβαλε αντίσταση˙ ξάπλωνε στο κρεβάτι και προετοιμαζόταν για το μεταθανάτιο ταξίδι του, εγκαταλείποντας το μέλλον του στη θεία βούληση. Οι συγγενείς και οι φίλοι πήγαιναν συχνά να τον επισκεφτούν και το σπίτι ήταν ανοιχτό σε όλους - έθιμο πολύ διαδεδομένο στον τόπο μας.
Η "τέχνη του θνήσκειν"
Κατά το 12ο και 13ο αιώνα εμφανίζεται μια νέα συλλογική ιδέα για το θάνατο. Τώρα η έμφαση δίνεται σ' εκείνα που θα συμβούν μετά: η έσχατη κρίση, η τιμωρία ή η ανταμοιβή στην άλλη ζωή. Τα πτώματα των νεκρών επιφανών ανθρώπων και των αγίων διαμελίζονται -κυρίως στη Δύση- για να γίνουν ιερά λείψανα στις εκκλησίες και στα μοναστήρια. Αυτή η ανίερη πρακτική ήταν τόσο διαδεδομένη, ώστε το Φεβρουάριο του 1300 ο Πάπας Βονιφάτιος VIII εξέδωσε το διάταγμα De Sepulturis (Περί Ταφής), στο οποίο απαγόρευε ρητά το βράσιμο και την αποσάρκωση των "ιερών" πτωμάτων. Γύρω στα 1450 γεννιέται στη Δύση ένα νέο λογοτεχνικό είδος, η Αrs Μoriendi (η "τέχνη του θνήσκειν"), η οποία θα παραμείνει ως το 1530 το πιο δημοφιλές είδος αναγνωσμάτων. Σκοπός της δεν ήταν, παρά τον τίτλο της, να διδάξει την όντως σημαντική τέχνη του πώς να πεθαίνει κάποιος καλά, αλλά πώς να αποφύγει το δόλιο εναγκαλισμό του Εωσφόρου, που καραδοκεί για να κλέψει την ψυχή του θνήσκοντος. Χάρη στην "τέχνη του θνήσκειν" μπορούσε κάποιος να είναι ήσυχος, όπως ο εξεταζόμενος που έχει τις σωστές απαντήσεις -σε σκονάκι- στο τσεπάκι του.
Από κοιμητήρια, νεκροταφεία
Κατά το 16ο και 18ο αιώνα η θρησκεία αρχίζει προοδευτικά να χάνει έδαφος και ο θάνατος μεταμορφώνεται σε φυσικό φαινόμενο. Ταυτόχρονα όμως αρχίζει ν' απομακρύνεται από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων ή, πιο σωστά, οι άνθρωποι άρχισαν να αποξενώνονται από την εμπειρία του θανάτου. Τα κοιμητήρια, που μέχρι τότε ήταν μέσα στις πλατείες, άρχισαν να εκτοπίζονται έξω από τις πόλεις. Τα οικεία σε όλους κοιμητήρια του παρελθόντος έγιναν τα ψυχρά νεκροταφεία του παρόντος. Από τα μέσα του 20ού αιώνα ο θάνατος γίνεται κάτι ακόμα πιο απόκρυφο, αφού στέλνουν το μελλοθάνατο στο άσυλο ή στο νοσοκομείο. Ένα νέο φαινόμενο επίσης είναι ότι τα ΜΜΕ, προσπαθώντας να εξορκίσουν τους υποσυνείδητους φόβους μας, κατακλύζουν τις ειδήσεις με εικόνες βίαιου θανάτου. Τα 1,7 εκατομμύρια νεκροί του διετούς πολέμου στο Κονγκό εξισώνονται με τα χιλιάδες θύματα των οδικών ατυχημάτων από τις "ψυχαγωγικές" εξορμήσεις μας κάθε Σαββατοκύριακο. "Οι αριθμοί που δημοσιεύονται στις εφημερίδες και στα δελτία ειδήσεων καταλήγουν να έχουν την ελαφρότητα των αθλητικών επιδόσεων", υποστηρίζει ο Μάικλ Κερλ, καθηγητής κοινωνιολογίας και ανθρωπολογίας στο Trinity University (Τέξας). "Η εξοικείωσή μας με το βίαιο θάνατο αρχίζει από πολύ νωρίς, παρακολουθώντας τηλεόραση". Οι διαφημίσεις "παίζουν" μ' αυτή την εξοικείωση˙ το 1992 πουλήθηκε στις ΗΠΑ ένα εκατομμύριο πακέτα τσιγάρα της μάρκας Death (Θάνατος), ενώ το 1997 εμφανίστηκε μια νέα προκλητικότερη μάρκα, τα τσιγάρα Black Death (Μαύρος Θάνατος), μ' ένα τεράστιο κρανίο ως έμβλημα.
Νταντάδες και άσυλα
Η απομάκρυνση του πραγματικού θανάτου από την καθημερινή μας εμπειρία οφείλεται και στις τεράστιες επιτυχίες της ιατρικής. Μέχρι το 1850, τρία ή πέντε παιδιά στα δέκα πέθαιναν κατά τον πρώτο μήνα της ζωής τους. Σήμερα, στις δυτικές κοινωνίες η θνησιμότητα στα νεογέννητα είναι 0,5%. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η παλιά συνήθεια να δίνουν τα νεογέννητα σε παραμάνες εκτός σπιτιού ήταν ένας τρόπος για ν' αποφεύγεται η συναισθηματική προσήλωση και ο πόνος από την ενδεχόμενη απώλεια. Σήμερα, αντίθετα, ο θάνατος αφορά κυρίως στους ηλικιωμένους. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το γεγονός ότι αυτούς πλέον απομακρύνουμε στα γηροκομεία και στα νοσοκομεία.
Τελετές για το επέκεινα
Εντυπωσιακά ταφικά έθιμα απ’ όλο τον κόσμο και νέες τεχνολογίες.
Ο Όμηρος, πολύ ποιητικά, θεωρούσε το θάνατο ως δίδυμο αδερφό του ύπνου. Φαίνεται πως οι πρόγονοί μας λάτρευαν το θάνατο ως θεότητα, αφού βρέθηκε βωμός όπου ψάλλονταν παιάνες προς τιμήν του. Τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα ταφής και ταφικών εθίμων χρονολογούνται ήδη από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή -πριν από 100.000 χρόνια-, παράδοση που διατηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας. Δε θάβεται όμως πάντα το σώμα του νεκρού μέσα στη γη. Για παράδειγμα, σε κάποιους πολιτισμούς αφήνουν το πτώμα στο έλεος των ζώων. Στη Βομβάη της Ινδίας, όπως και στο Αφγανιστάν, οι Πάρσοι, θρησκευτικοί απόγονοι της περσικής λατρείας του Ζαρατούστρα, τοποθετούν τα πτώματα σε ψηλούς πύργους που τους αποκαλούν Πύργους της Σιωπής. Σύμφωνα με τη θρησκεία τους, η γη, το νερό και η φωτιά είναι ιερά και δεν πρέπει να μολύνονται από τα πτώματα, τα οποία και εγκαταλείπουν στο έλεος των "νεκροθαφτών" της φύσης - συνήθως τα όρνεα. Στην Ινδία, στην Ινδονησία και στην Ινδοκίνα το πτώμα αποτεφρώνεται και κατόπιν η τέφρα σκορπίζεται στη φύση ή θάβεται. Στο Μπενάρες της Ινδίας, οι ινδουιστές ρίχνουν την τέφρα σε τεφροδόχους, τους οποίους εμπιστεύονται στη ροή του ιερού ποταμού Γάγγη.
Τα βιβλία-λείψανα
Οι Γιανομάμοι, που ζουν στο δάσος του Αμαζονίου, έχουν ένα διαφορετικό έθιμο˙ οι συγγενείς του νεκρού αναμειγνύουν την τέφρα στη "μανιόκα", δηλαδή στον πολτό της μπανάνας, και την τρώνε για να κρατήσουν "ενσωματωμένο" το νεκρό στην οικογενειακή τους ζωή. Σας φαίνεται σκανδαλώδες; Σκεφτείτε ότι κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στην πολιτισμένη Δύση. Η εταιρεία Timothy Hawley Books, του Λουσβίλ στο Κεντάκι (ΗΠΑ), αναμειγνύει με κυτταρίνη τις τέφρες από το αποτεφρωμένο πτώμα για να δημιουργήσει δερματόδετα βιβλία-λείψανα.
Κρυονικά θαύματα
Άλλες κοινωνίες εναποθέτουν τις ελπίδες τους στις νέες τεχνολογίες. Η Alcor, του Scottsdale στην Αριζόνα (ΗΠΑ), συντηρεί 35 άτομα σε "κρυονική αναστολή", δηλαδή κατεψυγμένους, ενώ ήδη 420 μέτοχοι έχουν κλείσει μια θέση μετά θάνατον. Το 1948 θεωρούσαν νεκρό τον ασθενή η καρδιά του οποίου είχε σταματήσει. Το 1998 θεωρούσαν ότι όταν η καρδιά σταματά αρκεί ένας "απινιδισμός" (αφαίρεση του ινωδογόνου) για να την κάνουν να λειτουργήσει ξανά. Το 2048, υποστηρίζουν στην Alcor, η πρόοδος της ιατρικής θα είναι τέτοια ώστε θα μπορεί να αναστήσει όποιον πεθαίνει σήμερα. Φυσικά, για όλα υπάρχει ένα αντίτιμο˙ με 49 δολάρια συντηρούν μόνο ένα δείγμα του DNA σας και με 150 δολάρια ένα δείγμα βιολογικού ιστού. Δεν προσδιορίζεται όμως πόσο στοιχίζει η συντήρηση ολόκληρου του σώματος σε υγρό άζωτο. Οι ιστάμενοι της Life Extension Foundation, του Ford Lauderdale στη Φλόριντα των ΗΠΑ, διατείνονται πως μπορούν να παρατείνουν το χρόνο της ζωής παρέχοντας αναρίθμητες ποσότητες βιταμινών και αντιοξειδωτικών ουσιών, οι οποίες ανανεώνουν τον οργανισμό και απομακρύνουν το γήρας. Όμως, η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των ΗΠΑ τονίζει: "Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι αυτή η φαρμακευτική αγωγή βοηθά στην πρόληψη των χρόνιων ασθενειών".
Κατοικίδιος κλώνος
Με δεδομένο την προβληματική σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με το θάνατο, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι οι περισσότεροι από μας, για να παρατείνουν την επιβίωσή τους, πρόθυμα θα κλωνοποιούσαν τον εαυτό τους. Σήμερα, ενώ η κλωνοποίηση του ανθρώπου είναι θεωρητικά δυνατή, στην πράξη είναι ανέφικτη. Όμως ακόμα κι αν εφαρμοστεί στο μέλλον, δε θα ήταν ένας τρόπος για να γίνουμε αθάνατοι, αφού ο κλώνος μας θα ήταν ένα διαφορετικό πρόσωπο λόγω της αλλαγής των περιβαλλοντολογικών και ψυχολογικών συνθηκών.
Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν ήδη διάφορες εταιρείες που προτείνουν την κλωνοποίηση των αγαπημένων κατοικίδιων ζώων. Η
Αν η αθανασία παραμένει ένα άπιαστο όνειρο για την ανθρωπότητα, η επιδίωξη μιας πιο παρατεταμένης, υγιούς και ευτυχισμένης ζωής θα έπρεπε να είναι ήδη εφικτή για κάθε άνθρωπο...
Ο ευπρεπής θάνατος
Σήμερα, χάρη στην ιατρική, οι πόνοι από τις φονικές ασθένειες απαλύνονται σημαντικά.
Πόσο οδυνηρός είναι ο θάνατος; Εξαρτάται κυρίως από το πόσο ικανοποιημένος είναι κάποιος από τη ζωή του. Αποδεχόμαστε καλύτερα το τελευταίο ταξίδι όταν ξέρουμε ότι έχουμε πετύχει τους στόχους που θέσαμε στον εαυτό μας. Εξαρτάται όμως κι από τον τύπο του θανάτου, από τον πόνο και τις ταλαιπωρίες που συνεπάγεται. Σήμερα, πάντως, δεν είναι απαραίτητο να φοβόμαστε όσο στο παρελθόν. Κάποιες από τις πιο κοινές αρρώστιες δε μας δημιουργούν κατ' ανάγκη πόνο. Ακόμα κι όταν ο πόνος είναι φυσιολογική συνέπεια της ασθένειας, διαθέτουμε πια τα απαραίτητα μέσα για να τον κάνουμε υποφερτό. Ιδού μερικά παραδείγματα.
Στη μέγκενη του εμφράγματος
Οι εφτά στους δέκα θανάτους οφείλονται σε δύο αιτίες: τις καρδιοαγγειακές παθήσεις (έμφραγμα, αποπληξία, εγκεφαλικά), που ευθύνονται για το 43% των περιπτώσεων, και τον καρκίνο, που αντιστοιχεί στο 17,2%. Ο θάνατος από έμφραγμα, λόγω χρόνιας καρδιακής πάθησης, ή από αποπληξία, δεν είναι τόσο επώδυνος όσο θα υπέθετε κανείς διαβάζοντας την ιατρική περιγραφή. Συνήθως το έμφραγμα αρχίζει σαράντα χρόνια πριν από την τελευταία πνοή. Σταδιακά, η διάμετρος των στεφανιαίων αρτηριών στενεύει. Στις αρτηρίες που τροφοδοτούν με αίμα την καρδιά επικάθονται στρώματα χοληστερίνης, που σχηματίζουν τις λεγόμενες "αθηρωματικές πλάκες". Τα αιμοφόρα αγγεία σκληραίνουν, όπως οι σωλήνες όταν συσσωρεύονται άλατα. Σ' αυτή την περίπτωση αρκεί μια έντονη προσπάθεια ή θυμός για να προκληθεί ένας σπασμός που μπορεί να προκαλέσει την απόσπαση κάποιας πλάκας. Η πλάκα μπαίνει στην κυκλοφορία και προκαλεί την απόφραξη κάποιου αγγείου. Έτσι τα καρδιακά κύτταρα που δεν τροφοδοτούνται με οξυγόνο από το αίμα σταματούν να συσπώνται και πεθαίνουν. Αν η περιοχή του απονεκρωμένου ιστού είναι μεγάλη, τότε επηρεάζει και τις γειτονικές περιοχές, τα κύτταρα των οποίων αρχίζουν να συσπώνται τυχαία και χωρίς ρυθμό - ο λεγόμενος "ινιδισμός". Ο ασθενής βιώνει μια ταχύτατη διαδοχή αισθημάτων: δυσφορία στο ύψος του στέρνου, που εξαπλώνεται στο λαιμό και στο αριστερό χέρι, ενώ το χρώμα του δέρματος γίνεται ωχρό και ιδρώνει υπερβολικά.
Χάνω το φως μου...
Κατόπιν ο πόνος στο στήθος γίνεται εντονότερος, σαν να πιέζεται από μια μέγκενη, ενώ συνοδεύεται από έντονο συναίσθημα άγχους και μερικές φορές από ναυτία και αναπνευστική δυσχέρεια. Αν ο πόνος δεν εξαφανιστεί τα επόμενα δέκα λεπτά, η έλλειψη οξυγόνου προκαλεί μη αντιστρεπτά προβλήματα και το συγκεκριμένο τμήμα της καρδιάς νεκρώνεται: παθαίνει έμφραγμα. Αλλά και τα κύτταρα του εγκεφάλου αρχίζουν να πεθαίνουν και τόσο η όραση όσο και η συνείδηση αρχίζουν σταδιακά να σβήνουν. Είναι όμως αυτός ένας πολύ οδυνηρός θάνατος; Στο 20% των περιπτώσεων, μια καρδιά που υποφέρει από χρόνια ισχαιμία παύει να χτυπά ξαφνικά και ανώδυνα. Όμως, τι συμβαίνει στις υπόλοιπες περιπτώσεις; Όποιος έπαθε ένα σοβαρό καρδιακό επεισόδιο και μπόρεσε να το ξεπεράσει το περιγράφει ως εξής: "Δεν ήταν ένα αίσθημα πόνου, αλλά ατελείωτης πτώσης. Το φως άρχισε να σβήνει προοδευτικά και κάθε κίνηση έμοιαζε να επιβραδύνεται. Η ζωή βγαίνει από μέσα μας όπως ο αέρας ενός μπαλονιού που ξεφουσκώνει", γράφει ο Σέργουιν Νούλαντ, καθηγητής χειρουργικής ιστορίας της ιατρικής στο πανεπιστήμιο του Γέιλ (ΗΠΑ).
Πόνος και θάνατος
Το ίδιο θραύσμα που έχει αποσπαστεί από την αθηρωματική πλάκα μπορεί να φράξει κάποιο αγγείο που στέλνει αίμα σε μια περιοχή του εγκεφάλου - το όργανο του σώματός μας που πρέπει να αιματώνεται περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, γιατί χρειάζεται τεράστιες ποσότητες οξυγόνου ώστε να λειτουργεί φυσιολογικά. Ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου ελέγχουν τις αισθητηριακές λειτουργίες και τις κινήσεις των άκρων, ενώ κάποιες άλλες τις ανώτερες νοητικές λειτουργίες (σκέψη, συνείδηση). Η απόφραξη των αγγείων μπορεί να προκαλέσει μια σειρά από συμπτώματα που εξαρτώνται από την περιοχή και το μέγεθος της ζημιάς. Έτσι η αποπληξία μπορεί να οδηγήσει σύντομα στο θάνατο, όταν αφορά σε περιοχές που ελέγχουν αυτόματες λειτουργίες, όπως οι συσπάσεις της καρδιάς ή η αναπνοή. Σ' αυτή την περίπτωση ο ασθενής πέφτει στο έδαφος: τα κύτταρά του πεθαίνουν σταδιακά, η αναπνοή γίνεται δύσκολη και η καρδιά σταματά. Μπορεί επίσης η αναπνοή να γίνει έντονη και θορυβώδης, αφού η συσσώρευση υγρών στην τραχεία μετατρέπει την αναπνοή σ' ένα δραματικό και επίμονο ρόγχο. Ωστόσο, πρέπει να αποδραματοποιήσουμε κάπως αυτή τη σκηνή, γιατί ο ασθενής υποφέρει λιγότερο από μας, αφού δεν έχει πλέον συνείδηση. Ένας άλλος διαδεδομένος τύπος θανάτου είναι εκείνος από καρκίνο. Διαφέρει σημαντικά από άτομο σε άτομο, αλλά και από τον τύπο νεοπλασίας και την ταχύτητα των μεταστάσεων. Για παράδειγμα, στα τελικά στάδια του καρκίνου του εγκεφάλου συνήθως ο ασθενής πέφτει σε κώμα.
Ο πόνος αντιμετωπίζεται
Στην περίπτωση καρκίνου του ήπατος ή των νεφρών -όργανα κάθαρσης του οργανισμού από τα υλικά απόρριψης- ο θάνατος των κυττάρων οφείλεται σε δηλητηρίαση. Τα αζωτούχα απόβλητα προκαλούν γενική δηλητηρίαση και ο ασθενής πέφτει σε βαθύ ύπνο. Στην περίπτωση του ηπατικού κώματος αυξάνει το χολερυθρινικό άλας και το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Ο καρκίνος μπορεί να πλήξει ζωτικά όργανα όπως το στομάχι, με αποτέλεσμα τη δραματική μείωση των θρεπτικών ουσιών, ή τους πνεύμονες, κάτι που προκαλεί πνευμονοπάθειες και αναπνευστική ανεπάρκεια. Σε όλες τις περιπτώσεις ασθενών σε τελικό στάδιο από νεοπλασίες στους πνεύμονες, στο μυελό και στο ήπαρ, ο θάνατος έρχεται με τον ίδιο τρόπο, αφού η έλλειψη οξυγόνου απονεκρώνει τους ιστούς. Είναι όμως ένας επώδυνος θάνατος; Αν ναι, αυτό σήμερα οφείλεται αποκλειστικά σε άγνοια. Στις μέρες μας, η ιατρική μπορεί ν' αντιμετωπίσει κάθε μορφή πόνου. Όποιος ισχυρίζεται το αντίθετο απλά δεν ξέρει να χρησιμοποιεί την κατάλληλη στιγμή τα πολλά διαθέσιμα φάρμακα και τις αναλγητικές τεχνικές.
Επιταχύνοντας το τέλος
Οι γιατροί φαίνεται πως ακολουθούν ακόμα την οδηγία του Ιπποκράτη, να υποχωρούν δηλαδή μπροστά στο θάνατο. "Δεν είναι δικό μας καθήκον", υποστήριξε ο πατέρας της ιατρικής, "αφού η αντίστασή μας στο θάνατο είναι σημάδι ματαιοδοξίας και εξοργίζει τους θεούς". Υπάρχουν ακόμα κάποιοι γιατροί που ακολουθούν αυτό τον άγραφο κανόνα και εξαφανίζονται από το κρεβάτι του μελλοθάνατου ασθενούς. Φυσικά, το πρόβλημα δεν είναι να εναντιωθούμε στον αναπόφευκτο θάνατο, αλλά να κάνουμε την εμπειρία του όσο γίνεται λιγότερο επώδυνη για τον ασθενή και τους αγαπημένους του. Σύμφωνα με τον Έντμουντ Πελεγκρίνο, του κέντρου της κλινικής βιοηθικής του Georgetown University της Ουάσιγκτον, "ο ασθενής δεν πρέπει να υποφέρει. Σε κάθε περίπτωση κατά την οποία ο γιατρός δε φροντίζει με κάθε δυνατό τρόπο τον πόνο, θα πρέπει να θεωρείται ως κακή ιατρική αγωγή".
Το πρόβλημα είναι ότι ελάχιστοι γιατροί έχουν εκπαιδευτεί αρκετά καλά για ν' αντιμετωπίζουν το τέλος της ανθρώπινης ζωής. Τα πανεπιστήμια δεν έχουν ακόμα συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα μιας ιατρικής ειδικότητας πάνω στις καταπραϋντικές θεραπείες, που στόχος τους είναι η φροντίδα των συμπτωμάτων ώστε να εξαλειφθεί εντελώς ο πόνος των μελλοθάνατων. Για παράδειγμα, οι αναισθησιολόγοι διδάσκονται πώς να εφαρμόζουν την αναισθησία στην περίπτωση χειρουργικών επεμβάσεων, αλλά όχι πώς να κάνουν πιο εύκολη την "έξοδο" από τη ζωή. Ο πόνος δεν είναι το μόνο από τα προβλήματα αυτού του δύσκολου περάσματος, αρκεί να σκεφτείτε τη ναυτία, την αγωνία, την κατάθλιψη κ.ο.κ. Η καταπραϋντική ιατρική επινόησε νέες εφαρμογές για παλιά φάρμακα. Χρησιμοποιεί την αλοπεριδόλη, μια νευροληπτική ουσία που καταπραΰνει το νευρικό σύστημα κατά της ναυτίας, την αμητριπτιλίνη, αντικαταθλιπτική ουσία κατά της υπερβολικής παραγωγής σάλιου, των οπιούχων και της μορφίνης κατά του πόνου. Παρ' όλα αυτά, θα πρέπει να ανακαλύψουμε νέες θεραπείες.
Είναι καλύτερα να το ξέρει;
Άραγε ο ετοιμοθάνατος ασθενής θα πρέπει να το γνωρίζει; Σήμερα μόνο ένα μικρό ποσοστό των μελλοθάνατων ενημερώνεται για το επικείμενο τέλος. Ωστόσο, οι περισσότεροι γιατροί θα συμφωνήσουν ότι όταν οι ασθενείς τους το γνωρίζουν τότε είναι πιο εύκολο ν' αποφασίσουν από κοινού ποια θεραπεία να ακολουθήσουν για την αντιμετώπιση των ανεπιθύμητων συμπτωμάτων. Εξάλλου, ο θάνατος δεν εξαλείφει αμέσως και στο σύνολό τους όλα τα κύτταρα. Από βιολογικής άποψης, ο θάνατος είναι μια φυσική εξελικτική διαδικασία που πλήττει σταδιακά τα κύτταρα των διάφορων ιστών, βάσει κυρίως της αντοχής τους στην έλλειψη οξυγόνου.
Ο κλινικός θάνατος
Συνήθως θεωρούμε ότι η στιγμή του θανάτου συμπίπτει με το σταμάτημα της καρδιάς. Όμως, στις εντατικές μονάδες των νοσοκομείων η λειτουργία της καρδιάς και των πνευμόνων μπορεί να διατηρηθεί για πολύ καιρό, ελπίζοντας σ' ένα "ξύπνημα" ή επαναφορά της συνείδησης του ασθενούς. Πράγματι, το κώμα έχει διάφορες διαβαθμίσεις: από την απώλεια γεύσης ή "άγρυπνο" κώμα, έως τον εγκεφαλικό θάνατο. Συμβαίνει, μάλιστα, συχνά οι ασθενείς να ανακτήσουν συνείδηση από τις πιο ελαφριές μορφές κώματος, ενώ δε συνήλθε ποτέ κανείς από εκείνη την τελική και βαθύτατη μορφή κώματος που ονομάζεται "υπέρβαθες κώμα" ή "κλινικός θάνατος". Σήμερα, χάρη στην ανάπτυξη της επιστήμης, γνωρίζουμε την αναγκαία και ικανή συνθήκη για τη διαπίστωση του θανάτου: είναι η οριστική παύση της εγκεφαλικής λειτουργίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου